Oniryzm w literaturze to konwencja literacka, która przenosi czytelnika do świata snów, nieświadomości i wyobraźni, gdzie granica między rzeczywistością a fikcją zostaje rozmyta. Charakteryzuje się on swobodą formy i często niekonwencjonalną strukturą narracyjną. Przykładami twórczości onirycznej mogą być dzieła takich autorów jak Franz Kafka czy Federico Garcia Lorca, które odzwierciedlają złożoność ludzkiej psychiki i nieuchwytne aspekty ludzkich doświadczeń.
Oniryzm – definicja
Oniryzm to termin wywodzący się z greckiego słowa oneiros, oznaczającego sen. W literaturze odnosi się do stylu lub techniki, w której elementy snu, fantazji i nieświadomości są intensywnie wykorzystywane do tworzenia świata przedstawionego. Charakterystyczne dla oniryzmu jest zacieranie granic między jawą a snem, rzeczywistością a urojeniem, co prowadzi do stworzenia nierealnego, surrealistycznego świata. Elementy oniryczne często służą do eksploracji głębokich aspektów psychiki ludzkiej, ukazując wewnętrzne konflikty, pragnienia, lęki czy marzenia postaci. Literatura oniryczna odznacza się swobodą formy, niekonwencjonalną narracją i bogatym, metaforycznym językiem, umożliwiającym wielowarstwowe interpretacje.
Cechy oniryzmu
Oniryzm w literaturze charakteryzuje się kilkoma wyraźnymi cechami:
- Zacieranie granic między rzeczywistością a snem: Często miesza elementy realistyczne z fantastycznymi, tworząc świat, w którym trudno odróżnić jawę od marzeń sennych.
- Surrealistyczne i metaforyczne obrazy: Dzieła oniryczne są pełne symboliki i metafor, często zaczerpniętych z marzeń sennych lub podświadomości, co nadaje im głęboki i wielowarstwowy charakter.
- Swoboda formy i struktury: Narracja może tu nie podążać za tradycyjnymi zasadami logiki i ciągłości, często przeskakując między różnymi stanami świadomości, czasem i miejscem.
- Eksploracja podświadomości i wewnętrznego świata postaci: Oniryzm skupia się na wewnętrznych przeżyciach, myślach, uczuciach i marzeniach postaci, ukazując głębokie aspekty ludzkiej psychiki.
- Niepewność i wieloznaczność: Teksty oniryczne pozostawiają często dużo miejsca na interpretację, umożliwiając czytelnikowi różne sposoby zrozumienia treści.
Oniryzm w romantyzmie
Oniryzm w romantyzmie odgrywał istotną rolę, ponieważ była to epoka, w której szczególnie ceniono wyobraźnię, emocje i indywidualne doświadczenia. W romantyzmie oniryzm służył jako sposób wyrażania głębokich emocjonalnych stanów, tajemniczych pragnień, i nieświadomych marzeń postaci. Oto kilka kluczowych aspektów oniryzmu w tym okresie:
- Romantyzm kładł nacisk na indywidualne przeżycia, uczucia i wyobraźnię, co było idealnym tłem dla onirycznych motywów. Marzenia senne i wizje były wykorzystywane do eksplorowania wewnętrznych stanów postaci, ich uczuć i pragnień.
- W obliczu przemian społecznych i politycznych, które charakteryzowały ówczesną Europę, romantyzm często uciekał w świat marzeń i fantazji. Oniryzm był sposobem na stworzenie alternatywnej rzeczywistości, gdzie mogły znaleźć ujście niezadowolenie i dążenia duchowe.
- W romantyzmie często pojawia się motyw tajemniczej, niemal magicznej mocy natury, która w onirycznych scenach bywała przedstawiana jako żywa, pulsująca i pełna duchowej głębi. Przyroda stawała się źródłem inspiracji i obiektem mistycznych przeżyć.
- Zainteresowanie ludową kulturą. Romantycy często czerpali z ludowych mitów, legend i baśni, które były bogate w oniryczne motywy. Te fantastyczne opowieści służyły jako źródło inspiracji do tworzenia literatury o bogatej warstwie symbolicznej.
- Dualizm świata, motyw rozdarcia między światem realnym a światem idealnym.
Przykładem oniryzmu w romantyzmie mogą być dzieła takich poetów jak Samuel Taylor Coleridge, który w swojej poezji często łączył elementy realistyczne z fantastycznymi, tworząc oniryczne, nierealne światy, pełne symbolizmu i głębi emocjonalnej.
Oniryzm w XX wieku
Oniryzm w literaturze XX wieku zyskał nowy wymiar, łącząc się z prądami takimi jak surrealizm, ekspresjonizm czy egzystencjalizm. W tym okresie oniryzm stał się narzędziem do badania ludzkiej podświadomości, niepewności egzystencjalnej i złożoności doświadczenia ludzkiego.
- Surrealiści, tacy jak Andre Breton, Salvador Dali czy Federico Garcia Lorca, wykorzystywali oniryzm do odkrywania podświadomych pragnień i lęków. Ich dzieła często zawierały elementy snów, absurdalne sytuacje i nielogiczne połączenia, wyrażając wewnętrzne konflikty i poszukiwanie głębszego sensu.
- W dobie dwóch wojen światowych i głębokich przemian społecznych, oniryzm służył jako środek wyrażania egzystencjalnych dylematów i poszukiwań sensu. Przykładem może być twórczość Franza Kafki.
- Zmiana formy narracyjnej. W XX wieku oniryzm przyczynił się do eksperymentów z formą i strukturą narracyjną. Tradycyjna linia fabuły ustępowała miejsca skomplikowanym, wielowątkowym strukturom, które odzwierciedlały niestabilność i wielopłaszczyznowość ludzkiego doświadczenia.
- W niektórych przypadkach, oniryczne motywy służyły jako narzędzie krytyki społecznej i politycznej, ukazując absurd i irracjonalność pewnych aspektów życia.
- Rozwój psychoanalizy, zwłaszcza prac Sigmunda Freuda, miał duży wpływ na oniryzm w literaturze, ponieważ snów i podświadomości zaczęto używać jako sposobu eksplorowania ludzkiej psychiki.
Twórcy XX wieku, tacy jak Jorge Luis Borges, Virginia Woolf, czy Julio Cortazar, posługiwali się oniryzmem w celu stworzenia głęboko symbolicznych, często złożonych i wielowarstwowych opowieści, które wykraczały poza tradycyjne ramy narracyjne.
W jakich lekturach oniryzm?
Oniryzm znajduje swoje miejsce w wielu znaczących lekturach.
- Proces, Franza Kafki.
- Sto lat samotności. Gabriela Garcíi Marqueza.
- Przebudzenie, Kate Chopin.
- Alicja w Krainie Czarów. Lewisa Carrolla.
- Niekończąca się historia, Michaela Ende.
- Wściekłość i wrzask, Williama Faulknera.
- Cień wiatru, Carlosa Ruiza Zafona.
Kilka przykładów polskich lektur onirycznych:
- Wesele, Stanisława Wyspiańskiego.
- Dziady, Adama Mickiewicza, część 3.
- Ferdydurke, Witolda Gombrowicza
- Sklepy cynamonowe, Brunona Schulza